Trochę historii Cytadeli Warszawskiej

Niektórzy nie zdają sobie sprawy, że zanim powstała Cytadela, na tym terenie znajdowały się już zabudowania, a część z nich nawet przetrwała do dziś. Plany wybudowania fortyfikacji Warszawy Rosjanie mieli jeszcze przed wybuchem Powstania Listopadowego. Celem budowy miało być zabezpieczenie samej Warszawy jako ważnego ośrodka administracyjnego oraz węzła komunikacyjnego, przez który przechodziły wszystkie główne drogi Królestwa Polskiego. Ponadto Warszawa była jedynym miastem Królestwa posiadającym zaplecze niezbędne do utrzymania wielkiej armii.

Decyzja o wzniesieniu Cytadeli w Warszawie została podjęta w 1832 roku przez cara Mikołaja I. Na miejsce budowy wybrano tereny Konwiktu Pijarów oraz dawnego folwarku Fawory. W pierwszym etapie przygotowań terenu pod budowę wywłaszczono około 300 posesji i wyburzono 76 domów mieszkalnych leżących na obszarze Faworów.

W obrębie fortyfikacji znalazły się Koszary Gwardii Pieszej Koronnej. Pierwsze koszary wybudowane zostały w latach 1719-1721 przez podskarbiego wielkiego litewskiego, Stanisława Poniatowskiego. Kilkukrotnie przebudowywane do roku 1832, składały się w tym czasie z siedmiu równoległych pawilonów połączonych po obwodzie w jeden budynek wielkość 200 m na 55 m - późniejsze pawilony III-IX.

Podobno usytuowanie Cytadeli Mikołaj I osobiście zaznaczył ołówkiem na planie Warszawy. Umiejscowienie tej fortyfikacji na wzniesieniu skarpy wiślanej oraz fakt, że Stare i Nowe Miasto znajdowały się w zasięgu ognia artylerii, miało ułatwić sprawowanie kontroli nad krnąbrnym miastem.

By nie było wątpliwości, że Cytadela jest obiektem militarnym

Na pierwszym zdjęciu czołg T-34/85 ustawiony przy ulicy Gwardii w miejscu południowo-zachodniego narożnika pawilonów III-IX Cytadeli Warszawskiej. Ten typ średniego czołgu radzieckiego jest dobrze znany z roli Rudego 102 w serialu Czterej pancerni i pies.

Wraz z budową murów i wałów Cytadeli powstały trzy kaponiery, z których przetrwała jedynie ta od strony południowej. Dziś trwają tu prace pod budowę Muzeum Katyńskiego, dlatego obecnie ładniej prezentuje się widok kaponiery z wału niż od strony dziedzińca.

Na wale II Bastionu znajduje się Ringstand 58c, czyli niemiecki schron bojowy wykonany z żelbetu, stosowany od 1942 roku. Konstrukcja schronu oparta była na projekcie włoskiego schronu wykorzystywanego podczas walk o Tobruk w Afryce Północnej - stąd też pochodzi jego potoczna nazwa "Tobruk".

Budynki zaadaptowane lub wybudowane na potrzeby garnizonu Cytadeli

Obwód wzdłuż linii murów Cytadeli wynosił 2680 metrów, powierzchnia w obrębie wałów - 10, 5 ha, a całkowita powierzchnia łącznie z fosą i wałami - 67 ha. Na tak rozległym obszarze można było pomieścić znaczną ilość wojska, co tez Rosjanie uczynili. Garnizon Cytadeli liczył w 1832 roku 13 643 żołnierzy, w 1843 roku - 5235 żołnierzy, w trakcie Powstania Styczniowego - 16 tysięcy żołnierzy. Dla tak wielu osób niezbędne były liczne latryny. Jak dokładnie pod tym kątem wyglądało zaplecze, trudno dziś powiedzieć. Wiadomo tylko, że z kilka wolno stojących latryn, wybudowanych prawdopodobnie już w latach 1832-34, pozostała tylko jedna, znajdująca się na placu III Bastionu.

Jedna z czterech wybudowanych w latach 1832-34 i jedna z trzech zachowanych do dziś prochowni na terenie Cytadeli. Ta znajduje się wewnątrz IV Bastionu.

Około 1835 roku wg proj. Andrzeja Gołońskiego wybudowano czteroskrzydłowy gmach mieszkalny dla rodzin oficerów, zamknięty wokół wewnętrznego dziedzińca. Jest najstarszym i jedynym zachowanym domem wzniesionym specjalnie na potrzeby Cytadeli i niemal niczym wyjątkowym się nie wyróżnia pod względem architektonicznym.

Tu początkowo stał dwór Minasowicza, następnie przeszedł na własność Pawła Białobrzeskiego, pisarza sądów referendarskich i wybudowany przez niego przed 1784 rokiem pałac być może skrywa w sobie jeszcze mury poprzednika. Po 1832 roku budynek został przebudowany zapewne wg projektu Andrzeja Gołońskiego i przekształcony w dom mieszkalny dla kadry zawodowej. Miał być rezydencją gen. mjr Iwana Dehna, któremu car Mikołaj I zlecił wykonania szczegółowego projektu i nadzoru nad budową Cytadeli. Ogólny zaś zarys fortyfikacji został wcześniej opracowany przez płk. Aleksandra Iwanowicza Feldmana i zatwierdzony przez cara 1 maja 1832 roku.

Skąd się wziął Żoliborz

W 1425 roku książę Janusz nadał szpitalowi Świętego Ducha mały młyn nad rzeczką Drną, w wyniku kolejnych nadań szpital staje się właścicielem dużego obszaru pomiędzy Drną a Nowym Miastem.

W XVII w. na terenach należących do szpitala nad rzeczką Drną zostaje założony folwark z młynami, stawami rybnymi, browarem, cegielnią, hodowlą, ogrodami warzywnymi i sadami owocowymi. Od II połowy XVII wieku folwark szpitala św. Ducha zaczęto określać mianem Fawory od łacińskiego słowa favor oznaczającego "przychylność". Najprawdopodobniej miała ona wskazywać na powstanie folwarku w drodze nadań książęcych. Z czasem Faworami zaczęto nazywać całą dzielnicę.

W latach 50. XVIII wieku Komisja Brukowa wzniosła mosty na Drnie i Bełczącej. Została wytyczona też sieć ulic i działek nabywanych przeważnie przez ludzi zamożnych. W 1759 teren przy ulicy Gwardii kupuje ksiądz Augustyn Orłowski i przekazuje pijarom. Sprawował on urząd rektora konwiktu pijarów i chciał, aby jego wychowankowie oraz nauczyciele mogli spędzać wakacje poza miastem, w malowniczo położonym miejscu, więc już rok później, po ogrodzeniu i posadzeniu zieleni, zostaje tu wzniesiony letni pałacyk, a cały teren określony mianem Joli Bord - co z francuska brzmi "żoli bor" i znaczy Piękny Brzeg - a stąd już tylko krok do Żoliborza.

W 1807 roku wojska napoleońskie zajęły siedzibę Konwiktu Pijarów na Miodowej na lazaret i letnia posiadłość stała się nową siedzibą pijarów. Letni pałacyk początkowo sądzono, że był parterową budowlą i na potrzeby przeniesionego konwiktu rozbudowano go w 1813 roku o jedno piętro. Przeczy temu jednak panorama Warszawy z 1762 roku dołączona do planu Tirregaille'a, gdzie widoczny jest budynek piętrowy. Do 1822 roku wybudowano naprzeciw, wg projektu Jakuba Kubickiego, drugi budynek, dziś nieistniejący, oraz kaplicę Św. Ducha, a w latach 1829-1830 powstał nowy budynek mieszkalny dla uczniów i profesorów.

W 1831 roku konwikt został przeniesiony na ulicę Zakroczymską, a w roku następnym zabudowania Joli Bord znalazły się w obrębie Cytedeli.

Dom mieszkalny profesorów i uczniów Collegium Nobilium.

Pałacyk letni Konwiktu Pijarów Joli Bord - Piękny Brzeg.

Kaplica pw. Świętego Ducha

Bibliografia:

• Chmaj L. (oprac.), Historia Domus Varsaviensis Scholarum Piarum, Wrocław 1959.
• Czajka G.,"Militaria z Cytadeli Warszawskiej z badań archeologicznych prowadzonych w latach 2009 - 2011", Warszawa 2013. Rkp w IA UW.
• Jabłoński T., Żoliborz - piękny brzeg Warszawy, Warszawa 1932,
• Jabłoński T., Północny trakt Warszawy. O Żoliborzu, Marymoncie i Bielanach, Warszawa 1959.
• Kwiatkowski M., Architektura mieszkaniowa Warszawy, Warszawa 1989.
• Łukaszewicz J., Historia szkół w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim od najdawniejszych czasów aż do roku 1794, T. 2, Poznań 1850.
• Mościcki H. J., Cytadela warszawska. Zarys historii budowy, Warszawa 1963.
• Wawrzkowicz E., Cytadela Aleksandrowska w Warszawie, Warszawa 1920.
• Zahorski A., Żoliborz wieku XVIII i w początkach XIX wieku [w:] Żoliborz. Wczoraj, dziś, jutro, Warszawa 1970.